معرفی کتاب: مؤلفه های توسعه به قلم دکتر محمّدباقر نوبخت

کتاب «مؤلفه های توسعه»، نوین ترین پژوهش در ترسیم مبانیِ رسیدن به اهداف توسعه ی پایدار در ایران است که با تأکید بر سه اصل «سیاست گذاری»، «برنامه ریزی»، و «مدیریت» ، به قلم رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، منتشر شده است.

به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری ایرنا، پژوهش در نظریه های مربوط به توسعه ، مبتنی بر امکان سنجی و اولویت بخشی ملّی، از مهم ترین اصولی است که در ارتقای کیفیت رشد اقتصادی و انسانی جامعه به موازات استحکام بخشی به راهبردهای کلان توسعه ای هر کشور به شمار می رود.

کتاب تازه انتشار یافته ی انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، با عنوان «مؤلفه های توسعه» تألیف دکتر محّمد باقر نوبخت، در راستای ترویج مفاهیم و موضوعات کلیدی «توسعه» ، توسط دانش پژوهان و همچنین تدقیق مبانی نظری و روش های اجرایی «توسعه» ، برای متولّیان آن، بر آن است با رویکردی پژوهش محور و تطبیقی به ضرورت بکارگیری اقتصاد دانش بنیان جهت تحقق توسعه ی پایدار تأکید ورزد.

این کتاب در دو بخش اصلی «سیاست گذاری های توسعه» و «تحوّلات برنامه ریزی و مدیریت توسعه» تدوین شده است.

در بخش اوّل با توجه به اهمیّت سیاست های اقتصادی و رفاه اجتماعی، لذا سیاست گذاری های مرتبط با توسعه ، در نسبت با آن ها ، معطوف شده است . در این خصوص، هر یک از سیاست ها، مفاهیم، گونه ها (اعم از سیاست های تعادل گرا، توسعه گرا، پولی، مالی)، شاخص های مرتبط (اعم از شاخص های بازارکار، بازار کالا، بازار پول، بازار سرمایه)، مبانی نظری، و یافته های حاصل از تجارب و مطالعات انجام یافته پیرامون آن ها، مورد توجه قرار گرفته اند.

بخش دوّم کتاب نیز با رویکردی اسنادی ، سیر تطوّر برنامه ریزی و مدیریت «توسعه» در سه دوره ی زمانی «1975-1950»، «1995-1975»، و 1995 تا کنون، را مورد تحقیق قرار داده است.

دکتر نوبخت، در مقدمه ی بخش اوّل این کتاب با اشاره به این موضوع که گستردگی دامنه ی تأثیر و تنوع سیاست های اقتصادی، اساساً متناسب با میزان نقش دولت در نوع نظام حاکم اقتصادی تعیین می شود، ضمن ارائه ی نمایه ای از سیر تطوّر زمانی و مکانی اندیشه ها (یا مکاتب) اقتصادیِ هدفمند از قرن 16 میلادی تا کنون، به مقایسه ی نظام های اقتصادی «بازاری» و «برنامه ای» پرداخته است و و در این باره می نویسد:

«ناکارآمدی نظام بازار(مکاتب کلاسیک، نئو کلاسیک، پولی، و کلاسیک جدید که بر پایه ی تفکرات آدام اسمیت قوام و تکامل یافته اند) در پیشگیری و مهار بحران اقتصادی که در اواخر دهه 1920 و اوایل دهه 1930 جهان را با چالشی بزرگ مواجه ساخت از یک سو، و عدم کارایی نظام برنامه ای (مکاتب سوسیالیسم و کمونیسم بر پایه ی تفکرات مارکس که نقشی گستره و اختیاری وسیع برای دولت در امور اقتصادی قائل می شوند) در تخصیص بهینه ی منابع به ویژه در اقتصادهای بلوک شرق،از سوی دیگر، زمینه ساز پیدایش نظامی جدید از ترکیب بازار- دولت گردیدند. این نظام با تحلیل کینز (Keynes. 1936) از اقتصاد و در جهت منطقی کردن رفتارهای اقتصادی در شرایط رقابت ناقص از طرف مکاتب کینزی، نئوکینزی، و کینزی های جدید به مثابه ی رویکردی واقع گرایانه پیشنهاد شده است که بعدها در مکتب نهادگرایی جدید در چارچوب ایده های گالبرایت و طرح نظریه ی «قدرت هم سنگ» و «نهاد فنی» مورد توجه قرار گرفته است.»

وی سیاست های اقتصادی را اثربخش ترین ابزار در ایفای مأموریت دولت ها در اقتصاد سیاسی بر شمرده و سپس به شرح رویکردهای سیاست های اقتصادی، در زمان اضافه شدن اصل «توسعه گرایی» به مأموریت دولت ها، همزمان با پایان جنگ جهانی دوم، پرداخته است.

تبیین و تشریح مبانی نظری و مفاهیم مربوط به انواع مدل های رشد اقتصادی، به خصوص بررسی مفهومی اقتصاد دانش بنیان، که مواردی از قبیل «مهندسی و مدیریت دانش را در کسب منافع اقتصادی» به کار می بندند ،از ویژگی های برجسته ی این بخش از کتاب به شمار می رود.

معاون رئیس جمهوری، با اشاره به این که تا پیش از انقلاب صنعتی ، دانش اهمیّت چندانی در فرآیند «تولید» نداشته است، به مقایسه ی شیوه ی تولید در پنج رویکرد اقتصادی (پیش از سرمایه داری صنعتی، انقلاب صنعتی، شیوه تولید فوردی، شیوه تولید تویوتایی، شیوه تولید اقتصاد دانش بنیان) پرداخته و ویژگی های شیوه ی تولید اقتصاد دانش بنیان را در وجوه مختلف بر می شمارد، وجوه: مبتنی بر اقتصاد شبکه ای، دیجیتالی شدن اقتصاد، اهمیّت فزاینده ی مغزافزارها، تبدیل دانش به یکی از ابزار تولید، نوآوری وابسته به نوآوری میان رشته ای، و افزایش اهمّیت مراکز آکادمیک چندرشته ای.

دکتر نوبخت، مهمترین مزیّت اقتصاد دانش بنیان را، دستیابی بیشتر به فناوری ها و افزایش دانش جدید عنوان کرده و می نویسد: «از دید اقتصاد دانش بنیان، می توان به کد بندی دانش پرداخته و دانش کد بندی شده را تجاری سازی کرد. به این ترتیب، مبنای دانش سیستم اجتماعی در طی زمان توسعه یافته و به تخریب ساختار و تجدید ساختار مداوم می انجامد. از این منظر، اقتصاد دانش بنیان روی محور تولید، توزیع، و کاردبرد دانش اتکا دارد؛ یعنی دانش و مهارت از محصولات فیزیکی مهمترند. اقتصاد دانش بنیان، از شناخت بیشتر نقش دانش در بهره وری و رشد اقتصادی، حکایت دارد.»

عدالت و پیدایش مسأله ی رفاه اقتصادی از مسائل مهم دیگری است که در قسمت دوم این بخش به روشی دقیق مورد واکاوی قرار گرفته است؛ چراکه به زعم دکتر نوبخت، پس از دهه ی 1970 .م که درآمد سرانه به عنوان معیار رفاه مردم در نظر گرفته می شد، رشد اقتصادی، محور اصلی توسعه ی ملّت ها بود. در این زمینه در کتاب فوق الذکر آمده است : «در مرحله ی بعدی نحوه ی تخصیص این درآمد مورد توجه قرار گرفت. به مرور زمان فقدان توجه لازم به مفهوم عدالت در به دست آوردن فرصت های مناسب بین افراد یک جامعه، باعث گردید تا ایرادات جدّی به نگرش صرف به شاخص درآمد سرانه، وارد شود. استفاده از روش درآمد سرانه برای نشان دادن وضعیت رفاه اجتماعی از دو جهت دارای محدودیت می باشد، اوّلاً درآمد سرانه یک اندازه ی یک بعدی می باشد و این توانایی را ندارد که مفهوم رفاه را که می بایست از چند بعد مورد بررسی قرار گیرد را توضیح دهد، ثانیاً درآمد سرانه توسعه ی اقتصادی را اندازه گیری می کند و رفاه را از جنبه های غیر اقتصادی و به ویژه رفاه اجتماعی را نمی تواند اندازه گیری نماید و اطلاعاتی در این زمینه بدست نمی دهد.»

در ادامه ی این بحث،مفاهیم شاخص توسعه ی انسانی، نماگر پیشرفت واقعی (GPI)، شاخص رفاه اقتصادی پایدار(ISFW)، کیفیت زندگی، رفاه و خوب زیستی برای فائق آمدن بر ضعف استفاده از درآمد سرانه (GDP) به همراه روش اندازه گیری رفاه توضیح داده شده است.

فصل دوّم کتاب نیز با دسته بندی انتقادهای موجود از منظر سیاسی، اقتصادی، برنامه ریزی، و مدیریتی، نسبت به برنامه ریزی های جامع توسعه (در طی سال های 1950 تا 1975) توانسته به طور مختصر پژوهشگران را با چالش های ابتدایی پیرامون برنامه های توسعه ای، آشنا سازد.

در بخش های بعدی این فصل، اصلاحات در حوزه ی سیاست گذاری، عرصه ی اقتصادی، و سطح مدیریتی ،در خلال سال های 1975 تا 1995 مورد بررسی قرار گرفته اند و در بخش پایانی که دوره ی زمانی سال های 1995 تا کنون را شامل می شود آرمان ها، اهداف و شاخص های توافق شده برای توسعه توسط دولت اقتضایی معرفی و به بررسی امر تقسیم مسؤولیت ها در فرآیند توسعه و نقش تعیین کننده ی «بودجه» در رابطه با آن پرداخته شده است.

کتاب «مؤلفه های توسعه»، تألیف دکتر محمّدباقر نوبخت را می توان درسنامه ای پژوهشی در امر طراحی و برنامه ریزی سیاست های توسعه ای به شمار آورد که با نثری روان و قابل فهم براحتی توانسته مفاهیم اساسی اندیشه ی اقتصادی توسعه را از دیدگاه علم اقتصاد در اختیار پژوهشگران و علاقمندان به این مباحث، قرار دهد.

این کتاب همزمان با برگزاری بیست و هشتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران که از 16 تا 26 اردیبهشت ماه در مصلای امام خمینی (ره) پذیرای بازدیدکنندگان است، توسط انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور برای اوّلین بار چاپ و منتشر شده است.